शी विषयी...

"शी" म्हणजे सगळ्यांनी अगदीच "नाकं" (शब्दशः) नाकं मुरडण्याचा विषय.
पण यावर पुष्कळच लिहिण्यासारखं आहे. खरंतर बोलण्यासारखं! आणि तेच मी करणार आहे.
तर हा प्रारंभिक लेख आहे. त्यामुळे शीचे तपशीलवार लेखन पुढे होत राहील पण या विषयाच्या कक्षा आपण ठरवून घेऊ म्हणजे "काय शी करून ठेवलीये!" असं म्हणायला ज़ागा राहणार नाही. या विषयाला एकाएकी "शी-अध्ययन" (She Studies) वगैरे असं नाव आपण देणार नाही. केवळ नोंदवून ठेवू कारण याला अजून एक ज्ञानशाखा म्हणावं अशी सैद्धांतिक, वर्णनात्मक बैठक मिळालेली नाही पण भविष्यात मिळाली तर हे नाव स्पर्धेत राहील. शिवाय "सरशू" (Michel de Certeau) या फ़्रेंच विचारवंताने जसे Practices of Space या लेखाने एक वेगळेच संशोधनक्षेत्र पुढे आणले तसे यातून पुढे येवो!

असो ज़रा औपचारिक सूर ज़ावा म्हणून मी वैयक्तिक गोष्टींनी सुरुवात करतो. शी माझ्यासाठी लहानपणासूनच एक मनोवेधक (interesting) विषय होती. एकतर ती इतरांना ज़शी सोयीच्या वेळी येते तशी ती मला कधी योग्य वेळी भरभरून आलीच नाही. यायची ती अगदी कुठे ज़ायची तयारी पूर्ण झाल्यावर. शाळेत ज़ाताना गणवेश चढवून उत्तम भांग-बिंग पाडून पावडर चोपडून तयार झालं रे झालं की ती यायची. त्यामुळे आवरण्यातला सगळा टवटवीतपणा कमी होतो असं मला वाटे. पण शी होणं फार महत्त्वाचंच! बर्‍याचदा दारावर आलेली रिक्षा, शाळेला होणारा उशीर हे बघता मी शी टाळत म्हणजे दाबतही, पण बर्‍याच अनुभवांती मी शिकलो होतो की शी कधीही दाबू नये. एकदा मी मोठ्या प्रमाणात आलेली शी दाबून शाळेला गेलो होतो. तेव्हा माझा शी दाबून संध्याकाळी नंतर करण्यावर बराच विश्वास होता कारण ते तंत्रच मला साधलं होतं असं मला वाटू लागलं होतं. त्याचा एक तोटा होता की नंतर ती शी बर्‍याच उशिरा येई आणि शीचे स्वरूप (घट्ट इ.) रंगही (पिवळा ते काळा यातल्या छटा) बदलेला असे. पण यासमोर योग्य वेळी न आलेली शी दाबणं काही फार क्लेशकारक नव्हतं. एकदा मी शी दाबून शाळेला गेलो होतो. तेव्हा प्रार्थना, राष्ट्रगीत चालू असतांना येणार्‍या शीच्या कळा दाबण्यात सर्व ऊर्जाच ज़णू खर्च होऊन मी बेशुद्ध होतो की काय असं वाटलं. शिवाय शाळेत शी करणं मला पसंत नव्हतं एकतर फारच साधारण स्वच्छतेचा दर्जा आणि नंतर हात धुण्याची फारच टुकार सोय. म्हणजे डेटॉल लिक्वीडच पाहिजे असा हट्ट नव्हता पण रिन पावडर किंवा कपडे धुण्याच्या साबणाने हात धुणे मला मंज़ूर नव्हते. ते अगदी अल्पशा उरलेल्या कपड्याच्या निळ्या साबणाला हात लावण्याचेही धाडस होत नसे. शिवाय शाळेच्या संडासात भयानक दिसणार्‍या कोळ्यांची इतिहासपूर्वकालीन ज़ाळी होती. ते कोळीसुद्धा लाख-एक वर्षांचे असतील अशा आत्मविश्वासाने तिथे स्थायिक झालेले होते. यामुळे शाळेत शी करण्याचा पर्याय बंद होता. दाबणेही काय करू शकते ते मी अनुभवले होते. त्यामुळे घरूनच करून निघणे हाच एकमेव मार्ग होता.

दुसरे म्हणजे मला एरव्ही बाहेर गावी गेल्यावरही शी सहजासहजी होत नसे. आपले रोजचे झोपेचे ठिकाण सोडून जसे एखाद्याला इतरत्र झोप मुश्किलीने येते तसेच माझे शी चे होते. बाहेरगावच्या ठिकाणचे शौचालय कमालीचे स्वच्छ आणि हवेशीर असेल तर मला काही अडचण नव्हती, पण असे अपवादानेच व्हायचे.

एखाद्या घराच्या [(आणि गृहिणीच्या) असे म्हणण्यात कुठेही असे गृहीत धरलेले नाही की स्त्रियांनीच ही कामे करायची असतात. गृहिणी हा शब्द येथे generic अर्थाने वापरला आहे। ही कामे करणार्‍या घरातील कोणालाही तो लागू पडावा. ज़सा इंग्रजीत Man किंवा मराठीत माणूस, स्त्री व पुरुष दोघांचाही अंतर्भाव करतो तसा गृहिणी केवळ स्त्रीवाचक समज़ू नये!] स्वच्छतेचा दर्जा त्यातील संडासाच्या स्वच्छतेवरून स्पष्ट कळून येतो हे लक्षात ठेवावे. बाकी सारे निकष एकीकडे आणि मोरीच्या स्वच्छतेचा एकीकडे. इतक्या खात्रीपूर्वक अन्य कशावरूनही सांगता येत नाही.

बर्‍याचदा शीच्या अशा वागण्याने मी बाहेर पडण्यापूर्वी एक हजेरी लावून यायचो. झाली तर सोन्याहून पिवळे (की पिवळी!) नाहीतर आपण आपल्याकडून एक प्रयत्न केला होता असे समाधान. संस्कृतात सुभाषित आहे " यत्ने कृते यदि न सिध्यति कोsत्र दोषः" म्हणजेच प्रयत्न करुनही यश आले नाही तर यात काय दोष! शिवाय मराठीतही म्हण आहेच की केल्याने होत आहे रे आधी केलेची (की केलीची) पाहिजे!